Lohusa devrindeki bayanlar, anne olmanın heyecanını yaşarken, bir yandan da duygusal değişimlerle baş etmeye çalışabiliyor. Bu sürecin içerisinde olan birçok bayan, yakınlarındaki insanların davranışlarının, kendilerine güzel gelmediğini lisana getirebiliyor. Hatta toplum yapısında bu devrin ‘korkutuculuğu’ üzerine çeşitli musallat öyküleri uydurulabiliyor.
Ki bunlar, bir anne için sürecin sahiden de fecî seyretmesine yol açabiliyor. Çoğunlukla lohusa evresinin, toplumda doğru bilinen yanlışlar üzerine konseyi olması, mevzuyu uzmanına sormanın kıymetli olduğunu gösteriyor. Bunun üzerine bu yazımızda, bayan hastalıkları uzmanı Dr. Müjdegül Karaca ve klinik psikolog Kemale Günhan ile görüşerek sıkıntıyı hem tıbbi hem de ruhsal ve toplumsal açıdan değerlendirdik.
İşte bayan hastalıkları uzmanı Dr. Müjdegül Karaca’nın yanıtları…
Lohusalık ya da puerperium; gebelikte oluşan fizyolojik değişikliklerin, gebelik öncesi haline döndüğü mühlete verilen isimdir.
Bu durum, 6 haftalık bir süreyi tabir ediyor. Aslında bu, yüklü olarak rahim ve vajina dokularının gebelik öncesine dönüşü üzere düşünülse de gebeliğin, kadın vücudunda saçların süratli uzamasından, ayak bileklerinin kalınlaşmasına kadar birçok tesiri olmuştur. Yani eskiye dönen tek şeyin rahim ve vajina dokuları olmadığına vurgu yapıyorum.
Bu nedenle bütün her şeyin gebelik öncesindeki haline geri dönmesi bir yılı bulabilir. Postpartum blues sendromu ise lohusa hüznü ismi verilen depresif bir devirdir. Her bayanda olacak diye bir kural yoktur lakin neredeyse bayanların %80’inde görülebilir.
Bulguları depresyona çok benzeridir. Yalnızca uykusuzluk, yorgunluk üzere semptomları açıklayacak bir neden olarak düşünebilirsiniz bu sendromu. Bunlara ek olarak ağlama ve hüzün hali kelam bahsidir. Çoğunlukla hafiftir ve çabucak hep zaten geçer. Bu nedenle hakkında gereğince bilimsel araştırma da yapılmamıştır. Lohusa hüznü der geçilir lakin kalıcı problemlere neden olabilir. Yapılacak müdahalelerin en değerlisi, lohusanın sosyal takviyeden yoksun bırakılmamasıdır.
Lohusalık, bayanın kendini hiç önemsemediği bir devirdir.
Karnında ya da vajinasında kocaman bir dikiş bulunan lohusanın odasına vizit yaptığımda, bana asla kendisiyle ilgili bir şey sormaz. Lohusalar çabucak sürekli bebekle ilgili bir şey sorar. Bebeğin ya kakası yeşildir ya çişi kırmızı ya da yüzünde isilik üzere şeyler çıkmıştır. “Onları çocuk hekimine sormalısınız” derim. “Ben sizin doktorunuzum, bana kendinizle ilgili sormak istediğiniz bir şey var mı?” Lakin bu soruyu sorduğum zaman, anesteziye ya da dikiş alanına dair geceden beri canlarını sıkan sorunu lisana getirmek akıllarına gelir.
Lohusalık periyodunda bayana kendisini hatırlatmak gerekir.
Çoğu bayan önemsemez ancak “nasıl korunacaksınız?” deyince gebelik önleyici metot kullanmaya başlamadığı aklına gelir. Her lohusa, 6 hafta içinde doğum denetimine başlamalıdır mesela. Doğumda kaybedilen kanı yerine koyabilmek için demir dayanağı ve D vitamini desteği değerlidir. Bunu ekseriyetle gebelik vitaminlerine devam etme formunda öneriyoruz. Bir de az evvel söylediğim üzere, toplumsal dayanağının olması kıymetlidir lohusa bayanın.
Bazen kalabalıklar içinde yalnız olur anne. Kayınvalidesi, annesi, eltileri ve bir sürü kişi yanına gelmiştir meğer. Ev kalabalıktır lakin kimse bayana dayanak olmuyordur. “Biraz bebeği ben oyalayayım sen gir banyonu yap” demek gerekir. Böyle bir dayanağın eksikliğini, en azından fark etmek, tıbbi açıdan da yanlışsız bir yaklaşımdır. Sessiz çığlıkları duymalıyız.
Bu periyotta en sık karşılaştığımız şikayet, kanamadır.
Sezaryenle doğumda daha az olmakla birlikte, birinci 1-2 hafta canlı kırmızı renkli, sonra pembemsi ve giderek açılan renkte kanamalar görülür. Bu kanama akıntı üzere olur ve toplam 4-6 hafta boyunca sürebilir. Yani çoklukla kanama ağır değilse bunun beklenen bir şey olduğunu lohusaya belirtiriz. Şayet makûs kokulu akıntı ve ateş eşlik ediyorsa müdahale etmemiz gerekir. En sık olan bir öteki lohusalık devri şikayeti de göğüs ile ilgili olanlar. Bunun sebebi de emzirme ile ilgili gerçek bilinen yanlışların çok fazla olması.
Çoğunlukla emzirmeyi kesmesini gerektirmeyen bir nedenle (üst teneffüs yolu enfeksiyonu, antibiyotik yahut sonraki gün hapı üzere bir ilaç kullanımı ya da aşı olmak), emzirmeyi kesmiş bayanların, göğsünde biriken sütün yol açtığı problemler oluyor. Bunların şifası da tekrar emzirme diyebiliriz. Bazen de ilaç kullanmamız gerekiyor. Yahut lohusayı hastaneye yatırmamız gerekirse anne-bebek bir ortada olacak biçimde yatırıyoruz. Bir refakatçi daha alırsak o da anneye bakmak için gelir, bebeğe kendi annesi bakar.
Lohusalık periyodunda bir bayan için her şey zordur.
Bebeğin kısa uyku ve uyanıklık döngüsünde, ne vakit güneş doğduğunu, kaç günün geçtiğini bile anlayamayan bir bayan, nizamlı olarak kendisine 3 öğün yemek hazırlayıp yiyemez. Bebeğin tam olarak beslenmesi için sağlıklı süt üretimini sağlamak hedefiyle bayanın değil 3, günde 4 öğün beslenmesi gerekir. Duş almak, tırnakları kesmek, kapıyı açmak, konuklarla oturup sohbet zordur. Zordur yani lohusalık. En çok uykusuzluk zorluyor sanırım lohusa bayanı. Süt üretimini de en çok artıran şey, uykudur. Yeniden bahsedeceğim ancak bunun için iyi bir toplumsal takviye koşul.
Anne-bebek ilgisinde bir alışma periyodudur birinci aylar. Bu sürecin travmatik olmaması için çalışmak lazımdır.
Bu devir, anne için hayal kırıklığı olabilir. Bu süreçte kadın, kendini yalnızca emme hizmeti sağlayan ve alt değiştiren bir makine üzere hissediyor olabilir. Zira yenidoğan, anne ile en ufak bir toplumsal temas kurmuyordur. Yalnızca göğse bakıyor olabilir bir mühlet. Bir kelam vardır, bence biraz cinsiyetçi fakat tekrar de söyleyeceğim: “Kız bebeğe 40 gün bak, 40’ından sonra o sana kendini baktırır.” derler.
Yani bence kız veya erkek, her bebek 40’ından sonra toplumsal münasebeti çoğaldığı için daha zevkli bakılıyor. Ancak ilk haftalar, gerçekten kendisiyle hiçbir bağlantı kurmayan yenidoğana bakım vermek anneyi zorluyor. Bir mühlet sonra bebek, göğsün ucunun bağlandığı bir bayan olduğunu fark ediyor ve ona gülümsüyor. O ana kadar sabretmek lazım. O vakitten sonra ise gerçek bir anne bebek bağı de gelişiyor esasen. O vakitlere kadar travmatize olmamaya çalışmak değerli.
”Ağlama, bebeğin hisseder ve emmez, sütün kesilir”, “Sırtını üşütme, sütün üşür!”, “Aynaya bakma, çabucak yeniden hamile kalırsın!”, “Lohusa kapı açmaz, sen geç içeride bekle!”, “Kimse yokken kocanın ceketini üzerine al ört, al basmaz!” ve daha kacını hiç duydunuz mu? Dolu hurafe var lohusalık devri ile ilgili.
Bunların birçok, esirgeyici hurafeler. Eskilerin kadim öğretileri. Çoğu cinsiyetçi. Tahminen uygun niyetli ve müdafaacı olsalar da nihayetinde bayanı toplumsal hayattan kısıtlayan mitler bunlar. Bunların annelerinizi üzmeyecek kadarına kulaklarınızı tıkayın diyorum. ”Annecim artık sizin vaktiniz üzere değil bu işler”, diyerek biraz görmezden gelin. Yoksa olumsuz tesirler kişiyi natürel ki bunlar.
Emzirme acemiliği ve bunun yol açtığı göğüs başı hasarı, sanırım istisnasız her birinci anne olmuş kişide gözlediğim bir durum.
Bebek, göğüs başını damağına tam olarak oturtmaz ve yalnızca ucunu emerse göğüs başı yaralanıyor. Göğüs başının güzelleşmesine yetecek vakit da bir sonraki emme mühleti çok geç olmadığı için asla yok. Tıbbi kremler öneriyoruz ve çözülüyor ekseriyetle fakat birkaç gün oralar sızlıyor. Doğumun üzerinden bir iki hafta geçtikten sonra ise en çok “ya bir kahve içecek vaktim yok!” yakınması duyuyorum. Bebeğin bakımı, tek başına üstlenildiğinde çok ağır bir iş. İnsanın partneriyle bunu paylaşabilmesi lazım.
Herkese bir pompa alıp, sütünü uygun vakitlerde sağıp saklamasını öneriyorum. Babası bir sağım sütü, cezvede cızlatıp bebeğe biberonla verebilir. Bu ortada da bayan, sarfiyat bir arkadaşı ile iki sohbet eder mesela. Lohusalık periyoduyla ilgili beni çok etkileyen hasta hikayelerim oldu bu pandemi periyodunda. Çok üzücü öyküler. Anlatmayayım, bana kalsın.
Lohusa devrindeki bayanın etrafındakilerin, bayandan beklediği enerjik, âlâ ve memnun olma durumu gerçekçi bir beklenti değil.
Aklı başında kimsenin bu türlü bir beklenti içine girmeyeceğini düşünüyorum. Lohusadan mutlu ve enerjik olmasını bekleyen de varsa derhal titreyip kendine gelsin. Yeni doğum yaptığı periyot, sanırım bir bayanın hayatında en muhtaç olduğu periyottur. Bayanlar çok güçlüdür ve her işi yardımsız yapabilir. Ancak lohusalık devri sahiden içten biçimde yardıma muhtaçlık duyulan bir zaman. En büyük yardımcı da partner olacaktır. Bayanın annesi ya da kayınvalidesinden yardım beklemek haksızlık.
Kadının partneri, onun muhtaçlığı olan her cins dayanağı sağlamaya muktedirdir. İçten yardımcı olan bir partner de bayandan enerjik olmasını beklemez asla. Farkındadır zira durumun. Ayağı kırık birine ”kalk yürü” denmez, lohusaya da ”gül, eğlen” diyemeyiz. Ona yalnızca yardım edebiliriz. ”Hadi bebeğin gazını ben çıkarayım, sen uyuyabilirsen uyu”, demeliyiz.
Şimdi de klinik psikolog Kemale Günhan’ın karşılıklarına bakalım…
Bu devirde kadının yoğun olarak yaşadığı fizikî, ruhsal ve toplumsal değişim, onun zayıf, şımarık, nazlı ve psikolojisinin bozuk olması ile ilgili değildir.
Bu periyotta depresyon ve duygusal dalgalanmalar artış gösterir. Ayrıca kadın, “anne” dediğimiz yeni bir toplumsal rol edinme yolunda ikinci kıymetli adımını atmıştır. Böylelikle role ahenk sağlama, beraberinde yeni bir yük ve sorumluluk getirecektir. Tüm bunların tıpkı devirde gerçekleşmesi de hem bireyin hem de kişinin çevresinin, krize açık olmasını sağlar.
Dolayısıyla bireyin ve etrafının kriz idaresi becerisi, bu periyotta kendini test ettirecektir. Yani lohusa periyodu, hem bayanın hem de yakın çevrenin (eş, öteki çocuk, aile gibi) birçok değişimi birebir anda yaşadığı bir devirdir. Böyle olduğu için de ahenk süreci gerektirir diyebiliriz.
Bedensel değişimler başlı başına, insanın güçsüz olduğu ve duygusal olarak da kendini savunmasız hissettiği periyotlardır. Bu periyottaki bayanların yaşadığı da tam olarak budur.
Bu sebeple de lohusa olan bayan, etrafında tehdit oluşturabilecek hiçbir durum yahut kişi istemez; tersine güvenli bir ortama muhtaçlık duyar. Kişi, hayati derecede gerilim yaratabilecek durum ve ortamlardan kaçınmalıdır.
Genel olarak çalışma alanım yetişkin bayanlar ve çiftler. Bu nedenle birçok lohusa bayan ile ruhsal sağlamlık sürecinde çalıştığımızı söyleyebilirim.
Çoğunlukla gelen şikayetler, Türk aile yapısının ortaya çıkardığı “işgal” sıkıntıları oluyor. Yeni doğan bebeğin ve annenin alanı veya bedeni, kayınvalide, görümce, anne ve komşular tarafından işgal edilebiliyor. Yeni çağın anneleri, bebek bakımını kuşaktan nesile aktarılan bilgiler ve tecrübeler yerine daha farklı tekniklerle yapıyor. Mesela bunlar okuma, öğrenme ve bilimsel bilgileri takip etme üzere şeyler olabiliyor. Bunun yanı sıra büyüklerinden, mesken işlerini ve diğer misal yükleri üstlenme konusunda yardım isteyebiliyorlar.
Oysa geçmişte birtakım adetlere ve ritüellere alışmış olan büyükler, kendi bildikleri teknikleri genç ebeveynlere dayatabiliyor. Daha da ötesi, lohusa savunmasızlığından yararlanarak genç çifti denetim etmeye, yönetmeye çalışabiliyor. Bu çarpık yardımlaşma alışkanlıkları, lohusa bayanın üzerinde önemli stres kaynağı yaratıyor.
Ek olarak gebelik ve lohusa periyodundaki bayanın hormonal değişimleri, daha evvel var olan yahut yatkınlığı olan ruhsal bozuklukları geri çağırabiliyor.
Hem gerilim ortamı hem hormon düzeylerindeki değişimler, his durum bozukluğu, telaş bozukluğu, panik atak, takıntı- zorlantı bozuklukları ve öbür rastgele bir ruhsal bozukluğu tetikleyebilir. Böylelikle bayan, kişisel olarak psikoterapi dayanağı almak için başvurur.
Ülkemizde yapılan araştırmalar, evlilik ahenginin ve eş dayanağının, lohusa periyodunda yaşanan depresyonu ve kaygıyı azalttığını tabir ediyor. Ek olarak kadının bu periyotta alacağı danışmanlıklar ve eğitimler de anneye yeterli gelebilir. Ayrıca sağlık kuruluşlarının ölçülü yaklaşımları ve ilgileri de yaşanabilecek postpartum durumunu azaltır diyebiliriz. Bu periyotta annelerin bedensel gereksinimleri ile birlikte duygusal muhtaçlıkları da vardır. Ama birden fazla vakit bunları kendileri de yok sayarlar.
Özellikle annenin birinci bebeği ise bebeğin, bu derece hayatında yer kaplaması anneyi korkutabilir. Bu evrede sosyal takviye ağları devreye girer. Deneyimli olan ablalar, yakın arkadaşlar, büyük ebeveynler lohusa anneye kendi tecrübelerini anlatarak onu yatıştırır.
Lohusa bayanın etrafındaki bireylerin, kendi geçmiş deneyimleri yahut duydukları hakkında olumsuz olarak söyledikleri tüm bilgiler bayana ziyan veriyor.
Çevremizin, toplumsal ağlarımızın faydalı fonksiyonları vardır. Korktuğumuzda bizi yatıştırmaları, gerildiğimizde bizi sakinleştirmeleri üzere mesela. Hatta bazen bize olumlu sonuçları ve deneyimleri hatırlatmaları da buna dahildir. Böylelikle bizleri motive ederler. Tabii ki bu nedenle etraftan gerçekçi olması beklenen bilgiler edinmek, bilgiyi alan kişi için önemlidir.
Anne ile bebeğin birinci ayları kıymetlidir çünkü kişiliğimizin yapı taşı olan bağlanma biçimi bu aylarda, temel tuğlalarını yerleştirir.
Bağlanmanın sağlıklı olması için de annenin sakinliği ve huzuru gereklidir. Bunun manası lohusa bayanı memnun etmeye çalışmak değildir. Annenin, yalnızca bebeği için değil, tüm hayatı için huzurunu muhafazayı bilmesi, bilmiyorsa öğrenmesi gereklidir. Ülkemizde ve dünyada tıp ve psikoloji bilimi bu gerçeği göz arkası etmemekte, lohusa periyodunda anneye hem bakım hem bilgi ve hem de yönlendirme vermektedir.
Böylece bayanlar, kendilerinin ve bebeklerinin sağlıklarını (fiziksel ve psikolojik) koruyup geliştirmek için farklı kurumlara başvurabilir. Mesela anneler, aile tabiplerine, kontrol ve aşı için gittikleri hekimlere, aile müracaat merkezlerine gidebilir. Buralar, onlara gerekli yönlendirmeleri sağlayabilir.
Gördüğünüz üzere iki uzmanımız da bu periyotta bayanların toplumsal etraflarına düşen rolün değerine değiniyor. Lohusa bayanlara yapan olmayan telaffuzlarda bulunmak onların aslında güç geçirdikleri bir süreci daha da karmaşık hale getirebiliyor. Ki etrafın tenkitleri, karışmaları ve yanlış yönlendirmeleri yalnızca şahısların psikolojilerine berbat tesir etmiyor. Fiziksel vücutlarının de bitap düşmesine yol açabiliyor.
Bu tip davranışlara maruz kalan annelerin, yeni doğmuş bebeklerine iyi gelmelerini beklemek de epey tutarsız. Bilhassa uzmanların da bahsettiği üzere partnere bu süreçte büyük rol düşüyor. Bir bayan çocuğu karnında 9 ay taşıyıp onu dünyaya getiren kişi olsa da çocuğun tek bakım vereni değildir.
Babanın da en az anne kadar bebeğin bakımında rol oynadığını söyleyebiliriz. Bu nedenle babaların hususla ilgili kitaplar okuyup uzmana danışarak ilerlemeleri, süreci bayanlar için daha da kolaylaştırır.
Ki yalnızca bununla da bitmiyor. Lohusa bayanının en çok muhtaçlık duyduğu yeniden öbür bir bayanın dayanağı oluyor. Lakin bu takviye, daha evvel kendisi üzere bir süreçten geçmiş kişinin, olumlu deneyimlerinden faydalanma istikametinde bir muhtaçlık olarak anlaşılmalı. Uzmanların da üstüne basa basa söylediği üzere, bu devirde annenin düzgünlüğü isteniyorsa ona gerçek halde kucak açacak anne, kayınvalide, elti, komşu, arkadaş vb. sıfattaki bayanların daha şuurlu davranması gerekiyor.
Kadın hastalıkları uzmanı Müjdegül Karaca’ya Twitter ve Instagram adresinden ulaşabilirsiniz.
Klinik psikolog Kemale Günhan’a Instagram üzerinden ulaşabilirsiniz.
- Görsel Kaynakları: Healthline, Healthline 2, Self, Healthline 3, Self 2, Verywell Family, ABC, Elle, Cears-Sinai, The Atlantic, STAT News, Cedars-Sinai 2, Slate, The Swaddle, Healthline 4, Sleepopolis, UVA Today – The University of Virginia, Metro, Greatist