Karada yaşayan ve suda yaşayan hayvanlar dediğimiz vakit aklımıza gelen kimi aşikâr başlı cinsler vardır. Lakin hem karada hem de suda var olabilen amfibi nedir sorusunun cevabı biraz karmaşık olabilir. Zira amfibi nedir sorusunun yanıtıbelirli ömür özelliklerine sahip hayvanları değil, evrimsel olarak bir geçiş çeşidi olarak kabul edilen ve hala yaşamakta olan bir hayvan sınıfını anlatır.
Timsahlar suda uzun müddet nefes almadan yüzebilir, balinalar oksijene gereksinim duyar lakin amfibi bundan daha fazlasıdır. Hem karasal hem de sucul biyolojik özellikleri birebir beden üzerinde taşır ve iki habitattan birinden uzak kaldığı vakit hayatını sürdüremez. Amfibi nedir sorusunu yakından inceleyelim ve hem tarihi süreçte hem de günümüzde bu hayvan çeşidine nasıl bakılmış bunu tüm ayrıntılarıyla görelim.
Hem karada hem de suda yaşayan “amfibi canlı” nedir?
Hem karasal hem de sucul habitatın gerektirdiği biyolojik özelliklere sahip olan ve tıpkı vakitte iki habitatın da özelliklerine gereksinim duyan omurgalı hayvanlar amfibi sınıfına aittir. Bu canlılar, karada yaşamalarına karşın hava belli bir nem düzeyinin altında düştüğü vakit yaşayamazlar. Yani direkt olarak olmasa da suya her vakit gereksinimleri vardır.
Amfibi tipinin birinci defa günümüzden 340 milyon yıl evvel ortaya çıktığı düşünülüyor. Bugüne kadar tespit edilmiş 8100 amfibi cinsinin 6 binden fazlasının hala yaşamakta olduğu biliniyor. Türkçe iki ömürlüler olarak isimlendirebileceğimiz bu çeşit, sudan karaya geçen birinci tipler için bir orta geçiş formu değildir. Lakin sürüngen sınıfı ile ortalarında şaşırtan benzerlikler bulunmaktadır.
Ektotermik yani değişken sıcaklıklı olarak tanımlanan amfibi canlı çeşitleri, herpetoloji olarak isimlendirilen bir bilim kolu tarafından incelenmektedir. Bilim insanları 1980’li yıllarda amfibi cinslerinin yavaş yavaş yok olduğunu keşfettiler. 2000’li yıllardan sonra yapılan çalışmalar daha da korkutucuydu. Bu çalışmalar amfibi canlıların büyük bir süratle yok olduğunu ve kitlesel bir yok oluş yaşayacaklarını gösteriyordu. Bu nedenle birtakım amfibi cinsleri muhafaza altındadır.
Amfibi canlılar ve öne çıkan ortak özellikleri:
Günümüzde yaşayan tüm amfibi canlılar Lissamphibia alt sınıfına aittir ve üç farklı gruba ayrılırlar. Halk ortasında kurbağa olarak bilinen kuyruksuz iki ömürlüler Anura, halk ortasında semender olarak bilinen kuyruklu iki ömürlüler Caudata, ülkemizde var olmadığı için halk ortasında bir isim verilmemiş ayaksız iki ömürlüler Gymnophiona ekibinin üyeleridir.
Kendi ortalarında ayırt edilmelerini sağlayan özelliklere sahip olsalar da her bir amfibi kadrosunun ortak özellikleri vardır. Tüm amfibi çeşitleri epey nemli, kaygan, çok ince ve hava alabildikleri derilere sahiptirler. Tüm amfibi cinsleri serinkanlıdır. Yani gereğince nemli olmayan bir iklimde, sudan uzak ve sert rüzgara sahip bir habitatta hayatta kalamazlar.
Tüm amfibi hayvan çeşitleri dış döllenme ile meydana gelirler. Yani anne amfibi, bildiğimiz üzere bir gebelik periyodu yaşamaz. Kurbağalar, suda larva olarak yavru ömürlerini sürdürür ve karaya çıkma yetenekleri gelişene kadar suda yaşarlar. Birtakım amfibi tiplerinin, dişinin derisinde bulunan bir kesede döllendiği ve bu formda dünyaya geldiği de biliniyor. Lakin hiçbir amfibi tipi için bildiğimiz manadaki bir gebelik ve üreme sürecinden bahsedemeyiz.
Amfibi canlılar nerede yaşarlar? Onları zayıf canlılar zannetmeyin:
Amfibi canlılar özelliklerinden de anlaşılacağı üzere hiçbir kurak, çöl ikliminde hayatta kalamaz. Bu nedenle yaygın olarak Kuzey Yarım Küre’de görülürler. Ama onları zayıf canlılar zannetmeyin. Antartika’da ya da Kuzey Kutbu’na yakın, karaya uzak adalarda bile amfibi canlılarla karşılaşabilirsiniz.
Amfibi hayvan çeşidinin genel hayat alanı olarak Güney Amerika’nın Kuzeybatı, Orta Amerika, Meksika bölgesinin tropik dağ ormanlarını ve Afrika, Amerika, Asya kıtalarında bulunan nemli tropikal ormanları gösterebiliriz. Elbette uygun ömür alanı buldukları vakit Avustralya, Kuzey Amerika ve Avrupa’da da karşımıza çıkabilirler.
Amfibi canlıların beslenme ve üreme alışkanlıkları da çok farklı:
Kuru bir esintide bile ölebilecek bu türlü bir canlı cinsinin nasıl olup da bugüne kadar gelebildiğini düşünmeden edemiyor insan. Lakin bu sorunun cevabını, amfibi canlıların üreme alışkanlıklarında görüyoruz. Farklı amfibi tiplerinin tek seferde suya bıraktıkları yumurta sayısı 5 bin ile 45 bin ortasında değişiyor. Değişken faktörler olsa da bir ay sonra yavru yumurtadan çıkıyor ve hayata başlıyor.
Amfibi canlılar yiyebilecekleri her şeyi yerler. Kurbağaların o tanıdık lisanlarıyla sinek avlama hareketleri tüm amfibi canlılar için geçerli bir avlanma hareketidir. Lakin lisanı olmayan amfibi çeşitleri de vardır. Bu canlılar ağızlarına bir ölçü su alırlar ve artık içinde ne varsa onu emerek beslenirler. Yavaş ancak epey tesirli bir beslenme biçimi olduğu aşikar.
Tarihte amfibiler: Ateşten güçlü canlılar olarak tanınmışlardı…
İnsanlığın amfibi canlılar ile tanışması, ateşi bulduğumuz periyoda denk geliyor. O devir ateşin büyülü bir şey olduğuna inanan beşerler, ateşe attıkları bir kütüğün içinde semenderi görmeleri ile amfibi cinsinin ateşten güçlü bir canlı olduğunu düşünmüşlerdir. Aristoteles’in anlattıklarına nazaran bir periyot insanlık, semenderlerin ateşi yakma ve söndürme gücü olduğuna inanıyordu.
Tekrar Aristoteles’in aktardıklarına nazaran Yaşlı Plinius bu inancı test etmek için bir semenderi ateşe atar ve elbette semender ölür. Bu inancın oluşmasındaki en büyük neden amfibilerin nemli derileri nedeniyle ateşten basitçe etkilenmemeleridir. Yaşlı Plinius’un deneyi insanlığı pek etkilememiş olacak ki Leonardo da Vinci bile ateş ve semender münasebetini incelemiştir.
Fransa Hükümdarı I. Francis’in kraliyet amblemi semenderdi ve bir semenderin tüm orduyu öldürecek bir güce sahip olduğuna inanırdı. Elbette semenderi sembol olarak seçmesinin asıl nedeni bu canlının zehirli ve ateşe sağlam olmasıdır. Lakin Shakespeare’in bile kimi yapıtlarında amfibi canlılardan bahsediyor olması, bu canlı çeşidinin insanlığı ne büyük oranda etkilediğini göstermektedir.
Günümüzde ise amfibi canlılar tarihi ya da edebiyatı etkileyecek kadar tanınan olmasalar da pek çok bilimsel çalışmanın odak noktasında bulunuyorlar. Bu türlü bir canlı çeşidinin evrimsel biyoloji çalışmalarına katkı sağlayacağı ve kimi çözülememiş gizemlerin kapısını aralayacağı düşünülüyor.
Bildiğimiz diğer hiçbir canlıya benzemeyen amfibi sınıfı canlıların öne çıkan özelliklerini ve tarihî süreçte insanlığı nasıl etkilediklerini anlattık. Global ısınma, bu canlıların da hayat alanını tehdit ediyor. Tahminen birkaç on yıl sonra amfibilerden jenerasyonu tükenmiş bir cins olarak bahsedeceğiz.