Netflix’in “Dont Look Up” filminde, dev bir asteroit çarpması tehdidine karşı, Meryl Streep ve takımı, bedenlerini kriyonik olarak dondurarak kolonize edecek yeni bir gezegen arayışına çıkıyordu. Bu sinema bir bilim kurgu eseri olsa da, kimi değerli soruları gündeme getiriyor. Meryl Streep ve grubunun yaptığı üzere vücudumuzu 22.740 yıl boyunca dondurup daha sonra çözerek hiçbir şey olmamış üzere hayatımıza devam etmek bilimsel açıdan neredeyse (ya da kesinlikle) imkansız. Lakin insan bedeninin epey dondurucu sıcaklıklarda hayatta kaldığını gösteren birtakım örnekler bulunuyor.
Örneğin 1980 yılında, arabası ile kaza yapmasının akabinde karda altı saat boyunca çaresizce yardım arayan bir bayan, hekimler tarafından “derin dondurucudaki bir et gibi” olarak tanımlanan bir biçimde büsbütün donmuştu lakin hekimler hayatını kurtarmayı başardı ve öyküsünü anlatabildi.
2016 yılından emsal bir öyküde, 25 yaşındaki bir adam -20 °C sıcaklıkta karda 12 saat kalmıştı. Hekimler bir nabız bulamasa ve don kangreni ile birkaç parmağını kaybetse de adamı hayata döndürmeyi başardı.
RMIT Üniversitesi Yardımcı Dekanı Profesör Gary Bryant, insanların donmaları akabinde hayatta kalmaları sorusunun kısa karşılığının hayır olduğunu ve “muhtemelen hiçbir vakit mümkün olamayacağını” söylüyor. Hatta olağanda 37 °C sıcaklıkta bulunan insan bedeni, sıcaklık değişimiyle neredeyse hiç başa çıkamıyor. Bryant’ın belirttiğine nazaran, beden içi sıcaklık yalnızca birkaç derece değiştiğinde hasar oluşmaya başlıyor. Ateşin 40 °C’nin üzerine çıkması epeyce tehlikeli ve 35 °C’nin altına inmesi ile hipotermi başlıyor. Belirttiğine nazaran donma, büsbütün farklı bir konu.
Tamamen donduktan sonra hayata dönmek…
Bryant’ın söylediğine nazaran, nitekim donduktan sonra geri getirilen hiçbir insan örneği bulunmuyor.
Tabii ki bu noktada, üstte verilen örnekler değerli soruları akıllara getiriyor. Bryant’ın söylediğine nazaran bu olaylar, gerçek donmalar değil ve aslında insanların önemli hipotermi olaylarından kurtulmalarının örnekleri. Her ne kadar benzeri derecede mucizevi olsa da, birinci bakışta göründükleri kadar imkansız değil.
Tıpta, doku hasarının önlenmesi için uygulanan ve tedavi hedefli hipotermi olarak isimlendirilen bir usul kullanılıyor. Lakin bu teknikte de sıcaklıklar donmanın çok daha üzerinde yer alıyor. Bryant’ın söylediğine nazaran ekseriyetle 31-32 °C’ye kadar soğutmalar gerçekleşiyor ve az kullanılan bu yolun yararları ve riskleri hakkında tartışmalar devam ediyor.
2019 yılında, birinci kere bir insan acil durum müdafaa ve hayata döndürme (EFT) – bilim kurgu hayranları tarafından süreksiz vefat yahut ertelenmiş canlanma diye de adlandırılabilir – durumuna yerleştirildi. Bu süreçte, tuzlu su kullanılarak beyin 10-15 °C’ye kadar soğutularak cerrahların potansiyel olarak hayat kurtarıcı operasyonları gerçekleştirmesine imkan tanındı.
Ancak canlı dondurma (kriyonik) kelam konusu olduğunda durum değişiyor ve dondurularak birkaç yıl sonra tekrar hayata döndürme mümkünlüğünün karşılığı bilimsel olarak “imkansız” gözüküyor.
Yukarıdaki örneklere baktığımızda ise, hakikaten ne kadar düşük sıcaklıklarda olduklarına bakmamız gerekiyor üzere gözüküyor.
25 yaşındaki “donmuş” adam örneği için Bryant, “muhtemelen beden sıcaklığının 30 °C’nin altında olmadığını” söylüyor. Haberlerde, beden sıcaklığının dijital bir termometrede algılanmadığı belirtiliyor lakin Bryant, bunun donma sıcaklığının altında olduğu manasına gelmediğini vurguluyor: “Neredeyse mutlaka dokunmasız (kızılötesi tarayıcılı) bir termometre kullanıyorlardı ve bunlar yaklaşık 34 °C’nin altındaki sıcaklıkları algılamıyor. Fakat, şayet deri sıcaklığı 30 °C olsa bile, beden içi sıcaklığı hâlâ 37 °C civarında olacaktır.”
İlginç bir halde bu adam, hayatta kalmasını kısmen fiziğe borçlu üzere gözüküyor. Bryant, “fiziksel bir bakış açısından, karın altında kapalı kalmak, ısı kaybının epey yavaş olduğu (kar yeterli bir yalıtım sağlar) manasına geliyor. Hâlâ ışınımsal kayıplar gerçekleşir, lakin birkaç saat boyunca bu kayıp beden sıcaklığını yalnızca birkaç derece azaltacaktır. Dış katmanlarda önemli buz donması olsa bile, hayati organların hiçbiri donmaya yaklaşmayacaktır” diyor.
Hayvanlar tabiatta nasıl hayatta kalıyor?
Doğaya baktığımızda, pek çok hayvanın soğuk kış aylarında hayatta kalmak için yağ topladığı ve sonra uyuduğu görülüyor. Böylece metabolizmalarını yavaşlatıyor ve hem oksijen hem de güç gereksinimini azaltıyorlar. İnsanlarda da emsal bir durum gerçekleşiyor. Bu durum hayat kurtarıcı olabilse de, hâlâ hayli önemli ve tehlikeli.
Gerçek donma durumunda hayatta kalamamamızın sebebi ise tek bir söz ile “buz” olarak açıklanabilir. Beşerler olarak, bedenimizin içinde buz olması durumunda hayatta kalamıyoruz. Donma ve buzun epey yakın bir münasebete sahip olduğu düşünülürse, donma durumunda hayatta kalmamız için neden buzun büyük bir mahzur olduğu varsayım edilebilir.
En büyük mani: Bedenimizdeki su
İnsan bedeninin çok büyük bir oranda su içeriyor olması, buradaki en büyük sorunu ortaya çıkarıyor. İnsan beyninin ve kalbinin neredeyse dörtte üçü suyken, akciğerlerimiz ise yüzde 83 sudan oluşuyor. Donma soğukluğunda suyun hacminin büyümesi, içerisinde bulunduğu hücrelerin parçalanmasına sebep oluyor ve varsayım edebileceğiniz üzere bu parçalanma hem hücreler, hem de bir biçimde donma sıcaklığına kadar hayatta kalmayı başarsa bile insan için ölümcül oluyor.
Kısacası, insan (ve hatta birden fazla memeli) bedenindeki neredeyse hiçbir hücre donduktan sonra hayatta kalamıyor. Kırmızı kan, sperm, yumurta hücreleri, kök hücreler ve kanser araştırmasında kullanılan birtakım hücre serileri üzere birkaç özel tıp buradaki istisnayı oluşturuyor ve bilim insanları tarafından sıklıkla dondurularak araştırma (ve öteki amaçlar) için korunuyor.