Geçmişten günümüze insanların kendi içinde ayrıştığı sayısız durum gördük. Bunlar din ve ideoloji üzere alanlardan cinsiyet ayrımına kadar epey geniş bir alanı kapsıyor. Bu bahislerin ortasında, tesirini hâlâ sürdürdüğünü gördüğümüz, beyaz deri renginin siyah olana üstünlüğü tartışması bulunuyor.
Dışarıdan bakınca bile ırkçılığın ne kadar insanlık dışı bir durum olduğu anlaşılabiliyor lakin hâliyle, buna maruz kalmadan tam olarak nasıl bir şey olduğunu bilmek sıkıntı. Buradan yola çıkan ve vaktinde ilkokul öğretmenliği yapan Jane Elliott da öğrencilerine ırkçılığın nasıl sonuçlar ortaya koyabildiğini göstermek için bölünmüş sınıf deneyini gerçekleştirdi. Gelin ayrıntılarına birlikte bakalım.
Deneyin ortaya çıkmasına Martin Luther King Jr. suikastı neden oldu:
Martin Luther King Jr. dünya genelinde barışı ve ırkların eşitliğini savunuyordu. Bilhassa 1900’lü yılların ortaları ve sonlarından bahsettiğimiz için bu vakitlerin ırkçılık üzere bahislerin en şiddetli olduğu devirlerden olduğunu bilmekte yarar var. King, 4 Nisan 1968 tarihinde suikaste uğradı.
Bundan sonraki gün ise ilkokul öğretmeni Jane Elliott okula gidecek ve öğrencilerin sorularıyla karşı karşıya kalacaktı. Ek olarak belli tarihî figürlerin işlendiği ve her ay ortalarından birinin kahraman ilan edildiği bir sınıftan bahsediyoruz, ki o ayın kahramanı suikaste uğrayan King’in ta kendisiydi.
Elliott, hem King’in vefatına dair gelecek sorulara nasıl yanıt vereceğini hem de ırkçılığın ne kadar makûs olabileceğini göstermek istiyordu:
Sonraki gün derse gitti ve tam da beklediği üzere King’in vefatına dair sorular almaya başladı. Bu soruları cevaplamanın daha da ötesine geçerek daha tesirli bir tahlil sunmak isteyen Elliott, buradan sonra deneyine geçti.
Lakin eğitim verdiği okul, siyahilerin pek ağır olmadığı Iowa eyaletindeydi. Yani ayrımcılığın tesirini göstermek için diğer bir farklılık bulmak gerekecekti:
Bunun sonucunda beyaz deri renkli öğrencilerden oluşan sınıfı kahverengi ve mavi renkli gözlüler olarak iki kümeye ayıran Elliott, birinci gün ortalarında hangi farklılıkların olduğunu açıkladı. Bu açıklamalara nazaran mavi gözlü öğrenciler, kahverengi gözlü olanlardan daha pak, daha başarılı ve her alanda daha üst düzeydeydi.
Elbette buna kimi öğrencilerden yansılar geldi ancak öğretmen, bunun bilimsel (!) gerçekler olduğunu söyleyerek işin içinden çıkabildi. Bu farkları daha da hissedilebilir kılmak ismine Elliott, teneffüs mühletini mavi gözlüler için 5 dakika daha uzun hâle getirdi. Buna ek olarak mavi gözlülere yemek sırasında öncelik tanındı.
Daha evvel bu türlü bir şeyden haberleri olmamasına karşın mavi gözlü öğrenciler, kısa müddette başkalarından üstün oldukları fikrini benimseyip onlardan uzaklaştı. Bu noktada kimi öğrenciler ortasında hengameler bile meydana geldi.
Günün sonunda bir de imtihan yapıldı. Bu imtihanın sonuçlarına bakıldığında ise el üstünde tutulan mavi gözlülerin güzel notlar aldığı, kahverengi gözlü olanların ise düşük düzeylerde kaldığı görüldü. Akabinde birinci gün bu halde kapandı.
İkinci gün işler bilakis dönüyor:
Deneyin ikinci kısmına geçen Elliott bir mühlet sonra tekrar öğrencileriyle karşı karşıya geldi. Evvelki günün tesiriyle mavi gözlülerin özgüveni fark edilebiliyordu. Ama o, onlarla konuşması gereken bir sıkıntı olduğunu, üstün olan tarafın aslında kahverengi gözlüler olduğunu ve bu bağlamda bir yanılgı yaptığını söyledi.
Bunun akabinde mavi gözlülere verilen tüm ayrıcalıklar kahverengi gözlü olan çocuklara aktarıldı.
Pekala bir fark gözlemlendi mi?
Mutlaka. Birinci gün mavi gözlü olanların kahverengi gözlü olanlara makus gözle baktığını ve kendilerini onlardan üstün gördüklerini söylemiştik. Ama ayrıcalıklar kahverengi gözlü olanlara verildiğinde bu kadar acımasız olmadıkları gözlemlendi. Bunun sebebiyse onların, bu kadar bir ayrımcılığa maruz kalmanın nasıl bir şey olduğunu biliyor olmalarıydı.
Bundan sonra bunun yalnızca bir deney olduğu öğrencilere anlatıldı ve daha sonra iki küme da birbirine sarıldı.
Deneyin gerçekleştirildiği 1968 yılından bu günlere kadar rastgele bir ilerleme oldu mu?
Elliott, okul hudutlarını aşan bu deneyini farklı yerlerde farklı kümelerle da gerçekleştirdi. 2002’de verdiği bir röportajda üzücü bir halde, 1968 yılında ABD’deki çocuklardan aldığı sonuçlarla 2002’de, İskoçya ve Avustralya’daki yetişkinlerden aldığı sonuçların birebir olduğunu söyledi.
“Kırılgan egoları hakkında çok endişelendiğimiz beyaz çocuklar, bu kurmaca ayrımcılığa yalnızca bir günlüğüne, hatta birkaç saatliğine maruz kaldılar. Siyahiler hayatlarının her gününü bu halde geçiriyor”
Elliott, kabaca özetlediğimiz bu karşılığı, katıldığı bir programda aldığı bir soruya verdi. Kelam konusu soruda çocuklara ne cüretle bu türlü bir deney yaptığı, siyahi çocukların bu form bir davranışa alışık olduğu ancak beyaz çocukların bunu hiçbir formda anlamayacağı söylenmişti.
Kelam konusu deney varsayım edilebileceği üzere o vakitler Elliott’a pek de güzel bir geri dönüş sağlamadı. Lakin ortadan geçen vakitte bu deney, birçok farklı çalışmanın esin kaynağı oldu ve Elliott’ın sesini duyurdu.
Kaynaklar: Front Line, Smithsonian Erbey Psikoloji, Gelişim Gelecek, Medium