Günümüzden yaklaşır 950 yıl evvel yazılan, Türkçenin birinci büyük sözlüğü ve ansiklopedisi olan ve Türk tarihinin imzalı pusulalarının öncüsü olarak kabul edilen Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün, özel bir eser olmasından dolayı özel bir kıssaya sahip olması da kaçınılmazdı.
Bugün sizlerle bir arada bu çok değerli ve özel eserin muhtemelen daha evvel hiç duymadığınız kıssasına göz atacağız.
DLT’nin gayesi pek açık ve netti; Türkçe bilmeyen Araplara hakikaten Türkçeyi öğretebilmek
Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT) ya da başka ismiyle Haza Kitabu Dîvânu Lugâti’t-Türk, Mahmûd bin Hüseyîn bin Muhammed el-Kâşgarî yani kısaca Kaşgarlı Mahmud tarafından Araplara Türkçe öğretebilmek gayesiyle 1074 yılında Abbasi Halifesi Muktedî-Biemrillah’ın oğlu Ebü’l-Kasım Abdullah’a sunuldu.
DLT’nin içeriğinde 9 bine yakın Türkçe kelimenin Arapça karşılığı bulunmaktadır. Pek çok söz, detaylı bir biçimde atasözleri ve şiirler ile birlikte açıklanmıştır.
Kaşgarlı Mahmud, günümüzde de karışık bir coğrafya olan Sincan’da dünyaya geldi
DLT’nin muharriri Kaşgarlı Mahmud, günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlı Sincan Uygur Özerk Bölgesi‘nin batısındaki Kaşgar kentinde dünyaya geldi. Bundan dolayı kendisine Kaşgarlı Mahmud denmektedir.
Kaşgarlı Mahmud, periyodun bilim istikametinden en gelişmiş kentlerinden biri olan Kaşgar’da doğmasının yanında, birebir vakitte hanedan soyundan geldiği için kendisine kısaca“Emir” manasına gelen “Hamirler” de denmektedir.
DLT, 800 yıllık kayıp bir sürecin akabinde neredeyse ücretsiz diyebileceğimiz bir fiyata sahaftan satın alındı
Türk tarihi için inanılmaz derecede büyük bir ehemmiyete sahip olan DLT, 1100 yıllarında kaybolmuştu. Bir gün tesadüfen 1914 yılında Ali Buyruğu Efendi tarafından sahafları gezerken bulundu ve 30 lira karşılığında satın alındı. Uzun uğraşlar ve emekler sonucunda de günümüz Türkçesine çevrildi ve çoğaltıldı. DLT’nin Türk Lisan Kurumu tarafından yayınlanan ayrıntılı öyküsüne buradan ulaşabilirsiniz.
DLT’yi çevirmek bir yana dursun; neredeyse DLT’yi lisanına alan herkes öldürüldü
Türkler ve Türk kültürü için çok büyük bir kıymete sahip olan bu eser, başka Türk devletlerinde de okunabilmeli ve Türk kültürü jenerasyondan nesile aktarılmalıydı. Bunun için yeni çevirilere ve basımlara muhtaçlık vardı.
Çeviri konusundaki birinci adım 1937 yılında Azerbaycan’dan geldi. Halid Said Hocayev liderliğindeki bir grup, başarılı bir halde DLT’nin çevirisini tamamlasa da bu muvaffakiyet, kimi kısımları rahatsız eder ve çeviri basılamadan imha edilir. Elbette Hocayev ve grubundaki şahıslar de vefat ile cezalandırılır.
Hocayev ve takımı çeviri uğruna ölen birinci bireyler olsa da son bireyler olmadı
Hocayev ve grubunun başarılı çeviri çalışması ve kuşkulu mevti, diğer Türk toplumlarına da yürek vermiş olacak ki gerisi arkasına çeviri atılımları geldi. Hocayev’in akabinde Uygur kökenli şairler Kutluk Şevki ve Muhammed Ali de DLT’nin çevirisine başladı. Her iki isim de çeviriyi tamamlayamadan hayatını kaybetti.
Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin birinci icraatlerinden biri de öz kültürüne sahip çıkmak olmuştu
- Kitabın sergilenmesi ve Kaşgarlı Mahmud tarafından çizilmiş bir harita
1944 yılında kurulan Doğu (Şarkî) Türkistan Devleti’nin birinci değerli icraatlerinden biri de elbet ki Türk kültürünün temelini oluşturan DLT’ye sahip çıkmak ve çeviri yaparak yayımlamak olmuştu.
Devlet tarafından İsmail Damollam çeviri için görevlendirilse de tezlere nazaran Rusya ve Çin anlaşarak hem Türkistan’ı hem de Damollam’ı bu adımdan dolayı cezalandırdı. Türkistan Cumhuriyeti bu ataktan sonra yıkılırken, Damollam ise hayatını kaybetti.
Kaşgar Valisi, bölgenin bütçesiyle projeyi tamamlamak istese de bu projenin bedelini canı ile ödedi
1952 yılında periyodun Kaşgar Valisi Seyfulla Seyfullin, valilik bütçesinden de imkan yaratarak ünlü tarihçi Ahmed Ziyaî’ye DLT’nin çevirisi konusunda misyon verir. 1954 yılında muvaffakiyetle tamamlanan çeviri, basılmak üzere Pekin’e yollanır ama kestirim edeceğiniz üzere burada işler istenildiği üzere gitmez.
Vali Seyfullin, “karşı devrimcilik ve milliyetçilik” cürmü ile yargılanır ve 20 yıl mahpus cezası alır. Yargılamada alınan karar ile tamamlanan çeviri büsbütün imha edilir. Seyfullin, 20 yıllık mahpus cezasının birinci yıllarında gördüğü azap sebebiyle hayatını kaybeder.
Yine yeni yine çeviriler imha edildi, sorumlular canlarıyla bedel ödemeye devam ediyor
1955 yılında Muhammed & Ehmed Peyzi kardeşler, 1963 yılında ise Uygur Sayrami ve takımının tamamladığı ve basıma hazır olan çeviriler imha edildi. Elbette yaşadıkları son, başka sonlardan da farklı değildi.
Türki Cumhuriyetler için keyifli son 1984 yılında geldi, SSCB’nin dağılmasıyla nüshalar da arttı
1937 yılında başlayan Türki Cumhuriyetlerde Türk kültürüne sahip çıkma aşkı, 1984 yılında İbrahim Muti’nin kurduğu 12 kişilik takımın başarılı çevirisi ve 10 bin nüshalık baskısıyla meyve verdi.
DLT, SSCB’nin dağılmasıyla bir arada 1992 yılının başında pek çok Türki Cumhuriyette Mehmut Kaşkari – Türki Tiller Divanı ismiyle basıldı ve okutuldu.
DLT’den de eski bir eser var ancak yalnızca ismi biliniyor, şimdi gören olmadı
Kaşgarlı Mahmud’un DLT’si 800 yıl sonra ortaya çıksa da DLT’nin çeşitli yerlerinde dipnot olarak Kitâbu Cevâhirü’n-Nahv fi Lugâti’t-Türk (Türk Lisanları Kelam Dizimi Cevheri Kitabı) isimli bir yapıta atıflar yapılmıştır. Buradan hareketle Kaşgarlı Mahmud’un DLT’den evvel Türkçe lisan bilgisi kitabı yazdığı anlaşılmaktadır ama kitap şimdi bulunamamıştır.
2008 yılında UNESCO tarafından Kaşgarlı Mahmud Yılı ilan edilmişti. Yeniden tıpkı yıl UNESCO ve Avrasya Muharrirler Birliği tarafından bu yapıtın bulunabilmesi için hummalı bir çalışma başlatılsa da rastgele bir sonuca varılamadı.
DLT’nin 800 yıl ortadan sonra bir sahafçıda ortaya çıkmasını da örnek göstererek tabir etmemiz gerekir ki, tarih boyunca aranan pek çok kitap tesadüfen sahaflarda bulunmuştur. Şayet imha edilmemişse er ya da geç bu eser de ortaya çıkacaktır diye ümit ediyoruz.
Peki ya sizler DLT’nin kıssası hakkında neler düşünüyorsunuz?
Kaynaklar: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 / 7 / 8 / 9 /