Evren sözünü farklı farklı manalarla çok sık kullanıyoruz. Sanırım manasını düşününce, neden bu kadar sık kullandığımızı da daha uygun anlamak mümkün… Sözün gerçek manası ve bilimsel olarak söz ettiği şey uzayı, vakti, yeri, maddeyi ve enerjiyi içinde barındıran; tüm gök cisimlerini ve var olan her şeyi kapsayan yapıdır diyebiliriz.
Yani aslında siz de, ben de, internet de, üzerinde oturduğunuz yerden gece göremeyip yalnızca hayal edebildiğiniz yıldızlara kadar her şey kainatın bir parçası. Pekala uzaklaşıp kainata tamamını görebileceğimiz bir açıdan baksaydık, nasıl bir form görürdük? Cihan bir gezegen ya da yıldız üzere küre biçiminde midir? Yoksa bir kağıt üzere dümdüz mü? Tahminen de ikisi de değildir…
Evrenin tamamını göremezken ve asla göremeyecekken halini bulmaya çalışmak güç ve devir periyot birtakım soru işaretleri oluşuyor
Evrenin halinin ne olduğu sorusu uzun yıllardır araştırılan, türlü bilgilerle hesaplanıp incelenen zorlayıcı bir mevzu. Zira evren o kadar büyük ki biz çok ufak bir kısmını gözlemleyebiliyoruz.
Hatta şayet bu bahislere ilgiliyseniz sık sık karşınıza çıkan ‘gözlemlenebilir evren‘ diye bir tarif olduğunu duymuşsunuzdur. Yani kainatın bir de asla gözlemleyemeyeceğimiz kısmı var. Neden? Zira cihan daima olarak genişliyor ve o denli bir an gelecek ki dünyadan baktığımızda etrafta hiçbir şey göremeyecek kadar etrafımız boşalmış olacak…
Gözlem yapmanın imkansız olduğu bir büyüklüğe sahip bir yapının biçimini belirlemek de kestirim edeceğiniz üzere epeyce güç. Neyse ki bilimsel kimi yollar bu işi görece kolaylaştırıyor.
Evrenin biçimi azamî ne olabilir ki?
Bu soruya bilimin üç temel seçeneği var;
- Bir kağıt üzere dümdüz olabilir.
- Bir küre şeklinde, müspet eğriye sahip yapıda olabilir.
- Bir at eğeri gibi, negatif eğriye sahip yapıda olabilir.
Neden cihanın hali bu üçünden biri olmak zorunda? diye soruyor olabilirsiniz. Burada devreye genel görelilik giriyor. Genel göreliliğe nazaran kütle, uzay-zaman yapısını eğiyor, cihanın formu de barındırdığı kütle ölçüsü ve doğal olarak uygulanan kütleçekim kuvveti ile ilişkili hale geliyor.
Şöyle de söyleyebiliriz; evrende bulunan tüm güç ve unsurun yoğunluğu kozmosu ne kadar eğiyor, ne kadar eğerse ne olur? Bu sorunun yanıtı, üstte saydığımız üç seçeneği ortaya çıkarıyor.
Seçenekleri öğrendik de, bu seçenekler ne manaya geliyor?
Evrenin düz, küre ya da at eğeri üzere olması tam olarak ne tabir ediyor? sorusunu da kısaca açıklayalım;
Evrende yan yana uçmaya başlayan iki roket hayal edin. Şayet cihan düzse, bu iki roket sonsuza kadar birbirlerine paralel bir halde uçmaya devam edebilirler. Küre biçiminde kapalı bir cihan modelinde ise iki roket evvel birbirlerinden uzaklaşacak lakin nihayetinde başladıkları yere dönerek yine buluşacaklar. At eğeri halinde bir kainatta ise bir noktadan sonra yolları ayrılacak ve bir daha asla bir ortaya gelmeden sonsuza kadar ilerleyecekler.
Sonuca gelelim; cihanın hali bu seçeneklerden hangisi?
Bilim insanları kozmosun formunu anlayabilmek için kozmik mikrodalga arkaplan ışıması isimli bir datadan yararlanıyorlar. İsmi biraz baş karıştırıcı görünen bu kavramı şöyle açıklayabiliriz; cihan birinci oluştuğunda çok ağır ve sıcaktı. Lakin vakitle bu durum değişti, yoğunluk ve sıcaklık azaldı. Sıcaklık düşüp yoğunluk azaldıkça ışığın temel ünitesi olan fotonlar daha rahat hareket edebilir hale geldi. Bunun olabilmesi için ise 380 bin yıl geçmiş olması gerekti. Kozmik mikrodalga arkaplan ışıması da, basitçe büyük patlamadan 380 bin yıl sonra seyahatine başlayan ve bize ulaşan ‘ışık’ diyebiliriz.
İşte bu ışığın 13.8 milyar yıl boyunca ne kadar sapma yaşadığının tespit edilmesi ve sapmaya sebep olan yoğunluğun hesaplanması, bilim insanlarının cihanın halini belirlemesine yardım ediyor.
Elde edilen bilgiler ve tekrar tekrar yapılan pek çok hesaplamaya nazaran evrenin düz/çok ufak yanılgı hisseleriyle neredeyse düz olduğu söz ediliyor. Ekseriyetle verilen oran ise kozmosun %99 ihtimalle düz olduğu.
Aslında geçtiğimiz yıllarda tekrar kozmik mikrodalga arkaplan ışıması datalarından yararlanılarak yayınlanan bir öbür araştırma, tespit edilen sapmaların evrenin düz olmasına mani olacak kadar fazla olduğunu, cihanın küre biçiminde kapalı bir sistem olabileceğini argüman etti. Lakin bu farklı bakış açısı, gerisinden gelen farklı çalışmalarla evrenin düzlüğü tekrar desteklenince geride kaldı.
Yine de bilim insanları şimdi karanlık unsur, antimadde üzere pek çok tam olarak anlayamadığımız cihan gizemini çözmeye çalışıyorlar ve cihanın düz olması ihtimaline %99 derken, %1’lik olmaması ihtimalini de hiçbir vakit göz gerisi etmiyorlar.
Evrenin biçimini bilsek ne olur, bilmesek ne olur…
Evrenin formunu bilmek, evrenin oluşumundan yapısına, sonu ve başlangıcı üzere soruların yanıtlarına varana kadar her şeyi etkiliyor.
Örneğin üstte da açıkladığımız üzere, cihan düz değil de küre olsaydı her şey bir gün başladığı noktaya geri dönecekti. Yani büyük patlamayla genişleyen cihan tahminen de tekrar küçük bir nokta olacaktı… Bu ne manaya geliyor? Hayal etmek bile zor… Yani kozmosun biçimi, kozmosu anlayış formumuzu değerli ölçüde etkiliyor. Bu da gerçek hali bilmek için bilim beşerlerine kâfi sebep sunuyor.
Kaynaklar. Space.com/Paul M. Sutter, Dr. Eleonora Di Valentino, nature.com, phys.org, Scientific American, astronomy.com, uzay.org