Bir kusur yaptığınızı, kendinize kızdığınızı ve bu kusurdan dolayı maharetsiz biriymişsiniz üzere hissettiğinizi hayal edin. Böylesi bir durumun uyguna yoracak bir yanı olmadığını düşünmek çok doğaldır, çoğumuz bu türlü düşünürüz; fakat toplumsal psikoloji, görünüşe bakılırsa, bizimle birebir fikirde değil.
Toplumsal psikoloji, bireye kendisini berbat hissettiren kusurların aslında sanılanın bilakis tam aykırısı bir tesir yaratabilecek güçte olduğunu öne sürüyor ve bu tesire Pratfall Tesiri ismini veriyor. Pratfall Tesiri nasıl bir şey ki kişinin yanlışlarını, hassas noktalarını bir avantaja dönüştürebiliyor? Sorunun karşılığı ve daha fazlası yazımızda!
Pratfall Tesiri nedir?
Pratfall Tesiri, toplumsal psikolog Elliot Aronson tarafından 1966’da geliştirilen bir teori. Bu teoriye nazaran, toplum tarafından ”üstün” algılanan birinin yanlışları, sakarlıkları, hassas noktaları; sanılanın tersine şahsa negatif değil olumlu geri dönüyor. Toplumun yücelttiği bu kimseler; üstün, şanlı bir kimseden beklenmeyecek kusur yahut gibisi bir harekette bulunduğunda toplumun gözünde tüm sıfatlarından arınarak ”insanlaşıyor” ve böylece ”bizden biri” algısıyla daha da sempatikleşiyor, seviliyor, ilgi görüyor.
Aronson’ın Pratfall deneyi
Teorisini test etmek isteyen Elliot Aronson, 48 üniversite öğrencisinden oluşan bir deney hazırlıyor. İştirakçi öğrenciler dört kümeye ayrılıyor. Her bir kümeye bilgi yarışına katılmış ve soru cevaplamakta olan yarışmacıların ses kayıtları dinletiliyor. Burada kilit nokta, her bir kümenin farklı yarışmacıların ses kaydını dinliyor olması! Birinci kümeye bilgili, ikinci kümeye sıradan, üçüncü kümeye bilgili ama sakar ve son kümeye da sakar bir yarışmacının ses kaydı dinletiliyor. Yarışmacılardan bilgili olanların kendilerine yöneltilen soruların %92’sini, bilgili sayılamayacak sıradanlıkta olanların ise yalnızca %30’unu yanlışsız yanıtladığı görülüyor.
Deneyin Pratfall Etkisi’ni en uygun biçimde test etmesi için Aronson, iştirakçilere ek bilgiler de veriyor. Bilgili yarışmacıların ne kadar eğitimli, başarılı ve yetenekli olduğunu anlatan Aronson; sıradan yarışmacıların tam zıddı özelliklere sahip olduğunu belirtiyor. Son olarak birinci ve dördüncü yarışmacının yarışma sırasında ”Eyvah! Yeni aldığım elbisenin üzerine kahve döktüm!” üzere sözler kullandığını da ekleyen Aronson, tüm bu ayrıntılar ışığında kümelerden dinledikleri ses kayıtlarına yönelik izlenimlerini öğrenmek istiyor. Deneyden çıkan sonuç, Pratfall Etkisi’ni destekliyor: Bilgili ve sakar yarışmacı, üzerine kahve dökmesiyle iştirakçilere sempatik gelirken; tıpkı yanılgıyı yapan sıradan yarışmacıya duyulan ilgi ve sempatinin azaldığı görülüyor.
Günlük hayatta Pratfall Tesiri
Bilhassa ünlüler ve politikler üzerinden Pratfall Etkisi’ni gözlemlemek epey kolay denebilir. Ünlü ya da siyasette faal rol alan biri olmak, toplum tarafından üstün olmak üzere algılandığından; bu türlü algılanan insanların yaptığı, üstünlüklerine aksi düşen hareketler Pratfall Tesiri ile onları daha sevilesi ve alımlı bulunası kılıyor.
Pratfall Etkisi’ne âlâ bir örnek olabilecek isimlerden biri de merhum Mehmet Ali Birand. Ünlü, başarılı ve toplumun hürmetini kazanmış olan Birand’ın ana haber sunarken yaptığı gafları sanıyoruz hatırlamayan yoktur. Bu gafları düşündüğünüzde yahut bir yerde görüp izlediğinizde sert bir formda eleştiriyor musunuz, yoksa gülüp geçiyor musunuz? Toplumun büyük bir çoğunluğunun bu gaflara gülüp geçtiği aşikar. O denli ki Birand’ı gafları olmadan hayal bile edemiyor, bu gafları onun eğlenceli bir modülü olarak görüp onu anarken kesinlikle bahsini geçiriyoruz. İşte bu, tam bir Pratfall Tesiri diyebiliriz: Televizyonlarda görmeye alışık olduğumuz büyük bir ismin de lisanı sürçebiliyor, o isim de gaf yapabiliyor. Bu onu eleştirmemize ya da daha az sempatik bulmamıza değil, bilakis, daha eğlenceli ve sempatik bulmamıza yol açıyor.
Pratfall Tesiri denildiğinde sizin aklınıza birinci hangi isim geliyor, neden? Yorumlarda yanıtınızı bekliyoruz.